Ελεύθερη πτώση στο κενό

[admin]

του Χρήστου Γιανναρά

Εκατόν ογδόντα χρόνια τώρα (από το Πρώτο Σύνταγμα της Επιδαύρου) η Εκκλησία στην Ελλάδα δέχεται αναντίρρητα να χαρακτηρίζεται «επικρατούσα θρησκεία». Το ποιος εισηγήθηκε αυτόν τον όρο, από ποιο ευρωπαϊκό κείμενο της εποχής αντλήθηκε και γιατί δεν αντέδρασε κανείς στην εισαγωγή του, είναι θέματα που απαιτούν συγκεκριμένη ιστορική έρευνα.

Δημοσιεύθηκε στις 04 Ιουν 2000
στην εφημερίδα: "Καθημερινή"

Η θεμελιώδης διαφορά του εκκλησιαστικού γεγονότος από την κρατική θρησκεία είναι επίσης θέμα μελέτης, πρωταρχικής και στοιχειώδους. Μόνο η άγνοια ή η απεμπόληση αυτής της διαφοράς δικαιολογεί την αναντίρρητη (ώς σήμερα) αποδοχή του όρου «επικρατούσα θρησκεία» από την Εκκλησία της Ελλάδος.

Η αποδοχή λειτούργησε δραστικά: καθόρισε τόσο το θεσμικό πλαίσιο όσο και τη νοοτροπία σχετικά με τη θέση και τον ρόλο της Εκκλησίας στο ελληνικό κράτος. Σήμερα πια μπορούμε να εντοπίσουμε τις ακόλουθες χαρακτηριστικές συνέπειες της εκδοχής του εκκλησιαστικού γεγονότος ως «επικρατούσας θρησκείας»:

1. Ολοι στην Ελλάδα (κλήρος και λαός) μιλάμε για την Εκκλησία ωσάν να πρόκειται για έναν οργανισμό κοινής ωφέλειας. Η κοινωνική ωφελιμότητα του οργανισμού εντοπίζεται στην εξυπηρέτηση των θρησκευτικών αναγκών του ατόμου.

2. Κάθε οργανισμός ταυτίζεται στη συνείδηση των πολλών με τα στελέχη που τον συγκροτούν. Ετσι και η Εκκλησία ταυτίζεται με τον κλήρο. Οι ίδιοι οι κληρικοί λένε «η Εκκλησία» και εννοούν αποκλειστικά τη δική τους στελεχιακή ομάδα.

3. Η θέση του αξιωματούχου σε κάθε οργανισμό δημιουργεί διοικητική νοοτροπία, ψυχολογία διαχείρισης εξουσίας. Ο Επίσκοπος στην επαρχία είναι τοπική εξουσία (μαζί με τον Νομάρχη, τον Αστυνομικό Διευθυντή, κ.τ.ό.) και ο Αρχιεπίσκοπος στην πρωτεύουσα είναι κεντρική εξουσία (μαζί με τους προέδρους των Ανώτατων Δικαστηρίων, την ηγεσία των Ενόπλων Δυνάμεων, κ.τ.ό.). Η στολή προσδίδει ιδιαίτερο εξουσιαστικό κύρος, γι' αυτό και το άλλοτε ένδυμα πένθους των μοναχών καθιερώθηκε ως αμφίεση του κλήρου.

4. Οπως κάθε οργανισμός κοινής ωφέλειας, πρέπει και η επικρατούσα θρησκεία να δικαιολογεί χρησιμοθηρικά τον ρόλο της μέσα στην κοινωνία. Επιτυχημένος Επίσκοπος θεωρείται όποιος χτίζει ευαγή ιδρύματα και συγκεντρώνει αρκετά χρήματα με «εράνους αγάπης».

5. Η κυρίως ωφελιμότητα του εκκλησιαστικού οργανισμού αποδείχνεται με την παροχή υπηρεσιών: Η παροχή δικτυώνεται σε «υποκαταστήματα» εξυπηρέτησης των θρησκευτικών αναγκών του λαού: στις ενορίες. Για την Εκκλησία η ενορία είναι κοινότητα, λαϊκό σώμα κοινωνίας και ενότητας προσώπων. Για την επικρατούσα θρησκεία είναι κάτι ανάλογο με τα παραρτήματα του ΙΚΑ: χωροταξικά καθορισμένη περιφέρεια με πολλές χιλιάδες ή δεκάδες χιλιάδων ενοριτών που ανακουφίζουν τις ατομικές ψυχολογικές τους ανάγκες σε ένα ναό.

6. Από τη στιγμή που το εκκλησιαστικό γεγονός παύει να πραγματώνεται σε ενοριακό σώμα κοινωνίας προσώπων, αλλοτριώνεται αναπότρεπτα σε ιδεολογία. Η πίστη κατανοείται σαν ατομική «πεποίθηση» και η πλειοψηφούσα πίστη σαν εθνική ιδεολογία. Οι θρησκευτικές «αξίες» υπηρετούν την «εθνική ομοψυχία» γι' αυτό και η ιδεολογικοποιημένη πίστη διδάσκεται στα σχολεία σαν συμπλήρωμα της Ιστορίας και της Αγωγής του Πολίτη.

7. Η επικρατούσα θρησκεία ως κυριάρχη ιδεολογία δεν μπορεί να συμβιβαστεί με τον ιδεολογικό πλουραλισμό και τη μηδενιστική φυσιοκρατία του νεωτερικού κράτους. Διεκδικεί προνομιακή μεταχείριση έναντι των υπηρεσιών που παρέχει στην κοινωνική πλειοψηφία. Το νεοελληνικό κράτος, αν και μεταπρακτική καρικατούρα του νεωτερικού μοντέλου αναγκάζεται να παραχωρεί αυτή την προνομιακή μεταχείριση, αλλά με ασφυκτικό έλεγχο της επικρατούσας θρησκείας (είναι η «νόμω κρατούσα πολιτεία»). Ετσι διαπλέκεται φανφαρονικά και η κρατική εθιμοτυπία με τη θρησκευτική τελετουργία (ορκωμοσίες, δοξολογίες, πλαισίωση με ένοπλα στρατιωτικά αγήματα της περιφοράς επιταφίων ή της λιτάνευσης εικόνων).

Με δεδομένη τη ριζική αλλοτρίωση του εκκλησιαστικού γεγονότος (την κυριαρχικά αυτονόητη θρησκειοποίησή του) κάθε απόπειρα «χωρισμού Εκκλησίας και κράτους» είναι καταδικασμένη να προδιαγράφει σύγκρουση ιδεολογιών, δηλαδή κοινωνικό διχασμό.

Για την πλειοψηφία του πληθυσμού αλλά και των «στελεχών» του θρησκευτικού θεσμού η διαπλοκή κράτους και «επικρατούσας θρησκείας»είναι εγγύηση τόσο της «ελληνικότητας» όσο και της «ορθοδοξίας» μας. Και οι δύο έννοιες συνοψίζουν κενά ιδεολογήματα, όμως η κοινωνία μας επενδύει σε αυτές την τυφλή ψυχολογική της άμυνα στην παρακμή, στην περιθωριοποίηση.

Θα μπορούσε να διανοηθεί κανείς χωρισμό θρησκείας και κράτους στην Αρχαία Ελλάδα ή στο λεγόμενο Βυζάντιο;Οι Ελληνες γέννησαν την «πόλιν» και την «πολιτικήν τέχνην» (την ειδοποιό διαφορά τους από τους «βαρβάρους») επειδή προσέδωσαν μεταφυσικό στόχο στη συλλογική συμβίωση. Η μεταφυσική έδινε νόημα στην πολιτική (την καθιστούσε κοινό άθλημα «κατ' αλήθειαν βίου») και αυτή η νοηματοδότηση σαρκωνόταν σε θεσμούς, όπως σαρκωνόταν και στην τέχνη. Δίχως τον Παρθενώνα ή την τραγωδία είναι ακατανόητη η αθηναϊκή δημοκρατία και δίχως την Αγια-Σοφιά και τη βυζαντινή εικόνα είναι ακατανόητη η αυτοδιαχειριζόμενη βυζαντινή κοινότητα.

Σήμερα η μεταφυσική δεν νοηματοδοτεί τη συλλογική συμβίωση, είναι μόνο ατομική ιδεολογική «πεποίθηση», ένα «αξεσουάρ» της πολιτικής, γι' αυτό και δεν γεννάει ούτε τέχνη ούτε θεσμούς. Ο μηδενιστικός «εκσυγχρονισμός» θέλει να υποκαταστήσει κάθε εξωπολιτική νοηματοδότηση της πολιτικής (ακόμη και τα ιδεολογικά ψυχολογήματα του «κοινωνικού φαντασιακού») με ορθολογικούς κώδικες πλουραλισμού, ανεκτικότητας, χρησιμοθηρικής πειθαρχίας. Κανένας «προοδευτικός» δεν υποψιάζεται ποιος εφιάλτης μηχανιστικού αυταρχισμού καραδοκεί πίσω από ένα τέτοιο όραμα.

Ο χωρισμός Εκκλησίας και κράτους στην Ελλάδα θα γίνει, όλα δείχνουν ότι είναι επί θύραις. Θα γίνει με τους όρους ιδεολογικής αντιπαλότητας μηδενιστικού «εκσυγχρονισμού» και πλασματικής «ελληνορθοδοξίας». Θα είναι μια ελεύθερη πτώση στο κενό. Στην πιο αισιόδοξη προοπτική, μέσα από τον καινούργιο αυτόν εθνικό διχασμό, ίσως προκύψουν κάποιες ελάχιστες πραγματικές ενορίες ρεαλιστικής πραγμάτωσης εκκλησιαστικού σώματος. Αν διασωθούν από τη δίνη των καιρών, ίσως ύστερα από μερικές γενεές διευρυνθεί η κοινωνική συνειδητοποίηση της ανάγκης να συνδέεται η συλλογική συνύπαρξη με στόχους υπαρκτικής γνησιότητας του ανθρώπου, στόχους αλήθειας.

Το κριτήριο και τότε για να διακριθεί η πραγματική επαναβίωση της ελληνικότητας και της εκκλησιαστικής Ορθοδοξίας από την ιδεολογική ψευδαίσθηση, θα είναι ο πολιτισμός. Μόνο η σάρκα θεσμών και τέχνης διαστέλλει τη ζωή από τη φαντασίωση.